ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
Արտակ Մովսիսյան
Արևմտյան Հայաստանում անցկացրած օրերիս մասին տպավորություններ պատմելու նպատակով չէ, որ գրիչ եմ վերցնում: Պարզապես կան բազմաթիվ երևույթներ, որ հեռվից, Արևմտյան Հայաստանում չլինելով, լիովին այլ կերպ ենք պատկերացնում, իսկ երբեմն էլ չենք պատկերացնում: Նման խնդիրների մասին է, որ ցանկանում եմ կիսել մտորումներս հայրենակիցներիս հետ, մտորումներ` ծնված մտահոգություններից, որոնք հաստատ միայն իմը չեն...
Մեզանում կան տարածված թյուր պատկերացումներ, թե իբր Արևմտյան Հայաստանում թուրքերը չեն կառուցում, քանի որ իրենք էլ գիտեն, թե մի օր հետ են տալու մեզ: Ինքս էլ հավատում եմ, որ արդարությունը վերականգնվելու է, մենք վերատիրելու ենք մեր հայրենի հողերին, բայց, որ թուրքերը չեն կառուցում՝ լիակատար ինքնախաբեություն է: Թուրքերն ամեն բան անում են յուրացնելու համար մեր բնիկ տարածքները: Պետությունը հսկայական միջոցներ է ներդնում, ամենուրեք շինարարություն է ընթանում մեծ չափերով ու թափով (և՛ ճանապարհներ, և՛ շինություններ): Ընկերներս, որ նախորդ տարի էին եղել նույն վայրերում, զարմացել էին` տեսնելով, որ իրենց տեսած անկտուր տներն ունեին նոր կտուրներ` բոլորը միանման: Այդ միատեսակությունն էլ վկայում էր ծրագրված պետական քաղաքականության մասին։
Զգոն պետական քաղաքականության մասին վկայող հատկանշական մի դեպք տեղի ունեցավ մեզ հետ Այանիս ամրոցից դեպի Վան տանող ճանապարհին: Մտածելով, որ վառելիքը չի բավականացնի Վան հասնելուն, կանգնեցինք քրդաբնակ մի գյուղում` հարցնելու վառելիքի լիցքավորման հնարավորության մասին: Մեր թարգմանիչը, որ տիրապետում էր քրդերենին և թուրքերենին, գյուղացիների հետ զրուցում էր քրդերեն: Նկատելով մեզ` մոտեցան պատշաճ հագնված երկու երիտասարդ, որոնք քրդերեն չէին հասկանում, ուստի մեր թարգմանիչը նրանց հետ խոսեց թուրքերեն: Սրանք դպրոցի ուսուցիչներն էին, ազգությամբ թուրք, որոնք կեղծ ու քծու ժպիտով պատասխանեցին մեր հարցերին` ուշադրություն դարձնելով մեր մեքենայի համարանիշին, որի վրա առկա էին Հայաստանը մատնանշող AM տառերը: Իմանալով, որ մոտակա բենզալցակայանը 5-6կմ հեռավորության վրա է, ճանապարհվեցինք: Սակայն չանցած այդ տարածությունը՝ շրջափակվեցինք զինվորականների կողմից և ենթարկվեցինք խիստ մանրազնին խուզարկության: Համոզվելով, որ զբոսաշրջիկներ ենք, նրանք, ներողություն խնդրելով, հեռացան (Թուրքիայում ամեն տեղ զբոսաշրջիկներին գլխի վրա են ընդունում, քանի որ նրանք են լցնում թուրքական պետական բյուջեի զգալի մի մասը): Կասկածել էին, թե մենք Հայաստանից օգնություն ենք բերել քրդերին, որոնք տասնամյակներ շարունակ ապստամբական իրադրության մեջ են Թուրքիայում: Ինձ համար տպավորիչը նրանց օպերատիվությունն էր. չէր անցել 5 րոպե այդ գյուղից դուրս գալուց, երբ մենք կանգնեցվեցինք և խուզարկվեցինք։
Հետո իմացանք, որ Արևմտյան Հայաստանի բոլոր գյուղերում պետությունն ուսուցիչներ է նշանակում միայն ազգությամբ թուրք երիտասարդների: Փաստորեն, նրանք գործուղվում են, և դա համարվում է զինծառայություն (ինչպես որ մեր նորավարտ ուսանողներն էին գործուղվում Արցախ` զինծառայության փոխարեն): Նրանք և՛ դառնում են երիտասարդական ավյունով թուրքականության քարոզիչներ, և՛ մնալով տեղերում` աստիճանաբար կարող են ազդել տեղի ժողովրդագրական պատկերի վրա։
Եղանք Աղթամարում: Սուրբ խաչի վրա խաչն էլի չկար: Բայց ականատես եղանք ավելի վատթար մի դեպքի. թուրք ուղեկցորդն արտասահմանցի զբոսաշրջիկներին ցույց էր տալիս եկեղեցու պատերի հայերեն արձանագրությունները` դրանք ներկայացնելով իբրև «հին թուրքական արձանագրություններ, որոնք աշխարհում այսօր ոչ ոք չի կարողանում կարդալ»... Մեր ներկայությունը միանգամից փոխեց պատկերը. մեր թարգմանիչը գրեթե հարձակվելով կեղծարար ուղեկցողի վրա` անգլերենով օտարերկրացիներին բացատրեց իրականությունը և տող առ տող կարդալով հայերեն վիմագրերը` սկսեց թարգմանել: Թուրք ուղեկցողը հեռացավ: Օտարերկրացիները շատ շնորհակալ եղան ճշմարտությունն իմանալու համար: Բայց սա եղավ միայն այդ պահին` շնորհիվ մեր ներկայության: Իսկ Աղթամար այցելողների թիվն արտակարգ մեծ է. ամեն 10-15 րոպեն մեկ ափից զբոսաշրջիկներով լի բեռնված մի նավ էր մոտենում կղզուն: Նրանք բոլորն էլ լսում են Աղթամարի պատմության պաշտոնական կեղծ բացատրությունը: Այդ պահին հիշեցի վերանորոգումից հետո մեր հանրապետության պատվիրակության այցելության ամոթալի փաստը. այն ժամանակ ևս ոչինչ չէր ասվել հուշարձանի հայկականության մասին, մեր պատվիրակությանն էլ անգամ խոսք ասելու իրավունք չէր տրվել։
Միակ մխիթարությունը (եթե դա կարելի է մխիթարություն համարել) նոր փոխված ցուցանակն էր, որի վրա նշվում էր, որ հուշարձանի կառուցողը Վասպուրականի հայոց Գագիկ արքան է եղել: 2-3 տարի առաջ ցուցանակի վրա Գագիկ Արծրունու հայ լինելու մասին նշումն էլ չկար։
Այս մխիթարությունը, սակայն, չեք ունենա Անի այցելելիս: Հայոց փառահեղ մայրաքաղաքի պատմությունը ներկայացնող ցուցանակի վրա անգամ «հայ» բառը չկա: Դա դեռ չարյաց փոքրագույնն է. Անի տանող միակ ճանապարհին կառուցված է հուշարձան` հայերի կողմից կոտորված թուրքերի հիշատակին... Վիրավորվածությունից չգիտես ինչպես արձագանքես. աղաղակող այդ կեղծիքի առաջ կանգնելով` միայն մի բան անցավ մտքովս. երանի իրականում այդպես եղած լիներ։
Սրանք տեսնելուց հետո չգիտես ինչպես գնահատես Աղթամարի վերանորոգումից հետո վերաբացման արարողությանը մասնակցած մեր «պետական այրերի» գոհունակությունը, որոնք այցելել էին նաև Անի։
Արևմտյան Հայաստանի հարավում մեզ հանդիպեցին քրդախոս հայեր, ընդ որում՝ իրենք մեզ մոտեցան` նկատելով մեր մեքենայի` Հայաստանը ցույց տվող AM-ով համարա-նիշը: Ցավոք, երիտասարդները հայերեն չգիտեին: Ասացին, որ ծերերից մեկ-երկու հոգի գիտեն միայն։ Հիմնականում մահմեդականներ էին, բայց ունեին հայ լինելու հստակ գիտակցում։ Ոգևորողն ինձ համար ոչ միայն նրանց գոյությունն էր, այլև ոգու ամրությունը. հաջորդ օրը հատուկ զանգահարեցին` իմանալու, թե որևէ խնդիր կամ որևէ բանի կարիք արդյոք չունենք։
Շատ մտահոգիչ են Հայոց եկեղեցու կեցվածքը մահմեդական հայերի նկատմամբ1 և նրանց հետ մեր հարաբերության հարցն ընդհանրապես: Տարբեր տեղեկությունների համաձայն` ներկայումս 1-3 միլիոն մահմեդականացած հայեր (այդ թվում` համշենահայեր) են ապրում Թուրքիայի տարածքում, որոնք պահպանել են իրենց հայկական ծագման հստակ հիշողությունը: Հայկական արմատների մասին հիշողություն են պահպանել նաև զազաները, որոնց թիվը 5-6 միլիոն է: Տեղեկություններ կան նաև ալևի-քրդերի հայկական արմատների մասին (վերջերս Թուրքիայում մեծ աղմուկ բարձրացավ, երբ այդ մասին հայտարարեց հենց Թուրք պատմաբանների ընկերակցության նախագահ Հալաչօղլուն)։ Հայտնի է, որ Մեծ եղեռնի ժամանակ շուրջ 200 հազար հայեր, հիմնականում երեխաներ, բռնի մահմեդականացան: Ինչ եղան նրանք՝ որևէ հստակ տեղեկություն կամ վիճակագրություն չունենք2: Այսինքն` ոչ լրիվ ու ոչ ճշգրիտ հաշվարկներով` մինչև 10 միլիոն մահմեդական, սակայն հայկական հիշողությունը պահպանած ազգակիցներ ունենք մեր պատմական հողերի վրա բնակվող: Սա այն դեպքում, երբ ողջ աշխարհում են հաշվվում մոտ այդքան քրիստոնյա հայեր։
Չեմ ցանկանում վիրավորել որևէ մեկի, սակայն 1990-1994թթ. մեր ազատագրված տարածքների վերաբնակեցման փաստից ելնելով (15 տարում բնակեցված հայերի թիվը 15 հազարի էլ չի հասնում)՝ թույլ եմ տալիս ինձ ենթադրել, որ եթե վաղը, Աստծո կամքով, Արևմտյան Հայաստանն ազատագրվի, նրա հիմնական բնակիչները պետք է հենց այդ մահմեդականացած հայերը լինեն: Մենք ոչ մի քաղաքականություն չունենք այդ ուղղությամբ, մինչդեռ թուրքական պետությունն այս դաշտում ևս ձեռքերը ծալած չի նստել. համշենահայերի մեջ ամենամոլի մահմեդականության քարոզն է տարվում։ Նրանք լավ գիտակցում են, որ համշենահայերին լիակատար «հայացնելը» մեծ ջանքեր չի պահանջելու, ինչի ապացույցը կարող է լինել նախկին ԽՍՀՄ տարածքի համշենահայության օրինակը։
Հանդիպեցինք նաև քրիստոնյա հայ ընտանիքների (հատկապես Կոմմագենեի տարածքում), որոնք ևս ձուլման եզրին են: Նրանց շրջանում էլ հայերեն գիտեին միայն տարեցները: Ցավալի էր իմանալ, որ վերջին անգամ նրանք հայ հոգևորականի երես տեսել են տարիներ առաջ` Ստամբուլ այցելելիս։
Մենք սիրում ենք հրեաներին օրինակ բերել բազմաթիվ (հատկապես, ցեղասպանության ճանաչման և Իսրայել պետության ստեղծման) հարցերում: Կարծում եմ, այստեղ տեղին կլինի վկայակոչել նրանց հաջողությունները` տարբեր երկրներում ապրած, կրոնը, լեզուն և ինքնության շատ տարրեր կորցրած հրեաներին «վերահրեացնելու» բնագավառում: Նրանց հաջողվեց անգամ «վերակենդանացնել» և Իսրայելի պետական լեզու դարձնել հին եբրայերենը` իվրիտը, որ «մեռած լեզու» էր։ Այդ ուղղությամբ նրանց մոտ աշխատում էին գիտահետազոտական ինստիտուտներ, իսկ մեզանում այդ բնագավառում իշխողն անհոգ անտարբերությունն է։
Հայկականություն քարոզող թուրքալեզու և քրդալեզու գրականության խիստ պակաս (ավելի ճիշտ` բացակայություն) ունենք: Թուրքալեզու գրականության պակասը փորձում են լրացնել Ստամբուլի հայ պարբերականները, որոնք զգալի չափով թուրքալեզու են: Բայց նրանք կարող են այդ բացը լրացնել խիստ սահմանափակ չափով: Եթե, ասենք, որևէ հայկական թուրքալեզու թերթ գրի, որ արդարությունը պետք է վերականգնվի և Արևմտյան Հայաստանը վերադարձվի իր բնիկ տերերին, հաջորդ օրն իսկ կփակվի, դեռ չասած, թե ինչ դատաստանի կարող են ենթարկվել հայ լրագրողները նման քայլի համար. վկա լուսահոգի Հրանտ Դինքի սպանությունը։
Հայկականություն քարոզող քրդալեզու գրականություն ընդհանրապես գոյություն չունի: Թուրքալեզու և քրդալեզու քարոզչության համար կա ամենապարզ ու ամենագործուն եղանակը, որը մենք, զարմանալիորեն, չենք օգտագործում` ինտերնետը: Ցանկացած թուրքալեզու և քրդալեզու հայկական կայք կարող է տեղադրվել ինտերնետում, և Թուրքիայի ամեն մի անկյունում նստած մեր արյունակիցը կարող է բացել ու կարդալ այն: Անցել են այն ժամանակները, երբ որևէ երկիր գրականություն մտցնելու համար պետք է հաղթահարեր ահռելի դժվարություններ` մաքսանենգ ճանապարհով անցկացնել պետական սահմանը, երկրի ներսում ենթարկվել հետապնդումների և այլն: Անվտանգ քարոզչության հարցը լուծված է ինտերնետի միջոցով: Եվ ընդհանրապես, մեր ժողովրդի սփռվածության այսօրվա պայմաններում ինտերնետը պարզապես երկնային պարգևի նման մի բան է մեր ժողովրդի համար, որից համառորեն շարունակում ենք շատ քիչ օգտվել։
Ես հասկանում եմ, որ ՀՀ կառավարության հնարավորություններն այսօր բավական սահմանափակ են, բայց չէ՞ որ սահմանափակ չեն հայության (և՛ հայաստանաբնակ, և՛ սփյուռքաբնակ) հնարավորություններն ընդհանրապես: Իսկ սրանք մտահոգություններ են, որոնց լուծումներն այսօր իսկ հրամայական են: Տարիներ հետո դրանք իրենց հետ կբերեն նորանոր, ավելի մեծ ու բարդ խնդիրներ, որոնց լուծումն այդժամ կարող է դառնալ նաև անհնարին:
1Հայտնի է, որ դարեր շարունակ անգամ կաթոլիկություն ընդունած հայերն օտարվել են մեր եկեղեցու կողմից` ժողովրդի մեջ ստանալով «ֆռանկ» անվանումը: Նրանց մի մասը հետագայում փորձեց վերադառնալ Հայոց եկեղեցուն, սակայն չընդունվելով` դարձավ մահմեդական: Այսօր քչերին է հայտնի, որ թուրք մսխեթցիները, որոնց Ջավախքում բնակեցնելով` վրացական կառավարությունը փորձում է փոխել տեղի ժողովրդագրական պատկերը, կաթոլիկացած, ապա մահմեդականացած հայեր են. այդ մասին վկայում են Վատիկանի արխիվներում պահպանված վավերագրերը։
2Ավագ ընկերներիցս մեկը պատմում էր, որ տարիներ առաջ հանդիպել է մի ծերունու, որն ասում էր իր հայկական ծագման, հայ լինելու մասին, թեպետ ոչ հայերեն գիտեր, ոչ տեղյակ էր, թե ովքեր են եղել իր ծնողներն ու նախնիները կամ որտեղացի են: Հարցին` թե որտեղից գիտի իր հայ լինելու մասին, ծերունին արցունքոտած աչքերով պատմել էր, որ երբ շատ փոքր էր, հիշում էր, թե ինչպես էին թուրքերը նրան վիրավորում և արհամարհանքով «էրմենի չոջուխ» կոչում։
http://noravank.am/am/?page=analitics&nid=854 © Copyright "Նորավանք" հիմնադրամ
